Uroš V. Šuvaković

U radu se ukazuje na društvene efekte koje je proizvela pandemija COVID-19. Oni su takvog značaja da su u velikoj meri izmenili svakodnevni život ljudi na Planeti, dovele do produbljivanja socijalnog raslojavanja, bitno uticale na geopolitičke odnose u savremenom svetu, čak dovele u pitanje i nauku kao oblik ljudskog saznavanja sveta i njen autoritet, što se od nastanka racionalizma nije moglo ni zamisliti. Polazi se od pretpostavke da je pandemija COVID-19 direktna posledice hiper ubrzanog procesa globalizacije, što je i omogućilo da u kratkom roku izazove velike društvene promene u čitavom svetu. Globalni kapitalizam, zasnovan na neoliberalizmu (globalizmu) kao svom idejnom temelju, je idealno okruženje ne samo za širenje pandemije izazvane novootkrivenim SARS-CoV2 virusom, već i za izazivanje čitavog niza društvenih posledica. Ipak sve te posledice i brojnost promena do kojih je došlo, nije (za sada) prouzrokovalo promenu sistema. Globalni kapitalizam i dalje ispunjava svoju osnovnu funkciju: uvećanje profita najbogatijih. Sve ovo zahteva značajno angažovanje društvenih nauka u istraživanja pandemije COVID-19, posebno sa sociološkog aspekta, te stoga i zasnivanje posebne sociološke discipline - Sociologije COVID-19.

U radu se analizira sadržaj izbornog dokumenta tadašnje Demokratske opozicije Srbije "Program za demokratsku Srbiju" (nazvan i "Ugovor s narodom"), pre svega ona obećanja - 10 tačaka - koja je DOS predstavio kao akte koje će usvojiti „prvog dana prvog zasedanja novoizabrane Skupštine“. Sa distance od dve decenije moguće je utvrditi u kojoj su funkciji bila obećanja DOS-a na izborima 2000, da li su tada data obećanja ispunjena i u kojoj meri, te izvesti zaključak o neuspešnosti vlasti DOS-a i teškim posledicama te politike po zemlju. U cilju objektivizacije ocene o neuspešnosti DOS-ove politike primenjeni su kriterijumi objektivizacije napretka i nazatka koje je svojevremeno utvrdio akademik Radomir Lukić.

U radu se daje pregled i vrši analiza programskih stavova najuticajnijih partija u Srbiji u odnosu na porodicu, roditeljstvo, porodičnu i populacionu politiku. Ukazuje se na sličnosti i razlike u partijskim opredeljenjima po ovim pitanjima i čini pokušaj vršenja klasifikacije po osnovu njihovih stavova prema porodici, roditeljstvu i rađanju.

U radu se argumentuje teza da je jedan od onih teoretičara koji su uočili proces globalizacije, bio upravo Karl Marks. Nasuprot njemu, mnogi savremeni mislioci su smatrali da je globalizacija nastupila s padom Berlinskog zida (npr. Gidens), ne uviđajući da je to zapravo dugotrajan istorijski proces. Taj proces Marks vezuje za kapitalističko društvo i za potrebu širenja tržišta izvan nacionalnih granica, s ciljem ostvarivanja većeg profita. To naravno deluje i na sve ostalo što bi spadalo u idejnu nadgradnju. Prema tome, globalizacija nije proces koga ozbiljni naučnici nisu mogli da predvide, već se radi o procesu koji je Marks predvideo još u XIX veku, terminološki ga označavajući kao kosmopolitizam.

Prikaz knjige: Dušan Čkrebić, Kominterna: burni događaji po SFRJ i Srbiju, Zavod za udžbenike, Beograd, 2018, 264 str.

U radu se, primenom operativne metode analize sadržaja dokumenta, istražuju politički stavovi političkih partija u Srbiji u pogledu atlantskih integracija. Cilj analize je da pokaže kako je i zašto ovo pitanje došlo na politički dnevni red u Srbiji tek po okončanju NATO agresije na SRJ 1999. i posle petooktobarskih promena 2000. godine. U periodu koji je tome prethodnio, ovo političko (vojno-bezbednosno) pitanje nije uopšte razmatrano kroz partijske dokumente. Anaizom se dolazi do zaključka da je podrška atlantskim integracijama u Srbiji kontinuirano opadala i da je danas svedena na programska opredeljena vanparlamentarnih stranaka, što ne znači da i u nekim parlamentarnim partijama ne postoje frakcije koje se zalažu za atlantske integracije.

U ovom periodu, koji je jedan konstituišući period za partijski pluralizam u Srbiji, nema ni jedne relevantne političke partije koja se zalaže za nezavisnost Kosova, sa izuzetkom albanskih partija na Kosovu i Metohiji koje ne priznaju državu Srbiju niti njen konstitucionalno-politički sistem. Čak i Albanske partije iz južnog ili središnjeg dela Srbije ne traže to, nego se samo zalažu za liberalizaciju prevođenja nepokretne imovine, sa skrivenom političkom namerom da olakšaju iseljavanje Srba i Crnogoraca sa Kosova i Metohije pod pritiskom. Iako nacionalistička euforija nije uspela da dovede na vlast u Srbiji protagonoste radikalnih nacionalističkih ideja, kao što je to bio slučaj u svim drugim bivšim jugoslovenskim republikama, sa izuzetkom Crne Gore, sigurno je da su najuticajnije parlamentarne političke partije bile iznosile radikalne nacionalističke stavove i zahteve i u svojim programima i u svojim dnevnopolitičkim aktivnostima. U isto vreme treba da se pomene da se sa razvojem i konsolidacijom partijskog pluralizma u Srbiji jedan takav radikalno-nacionalistički, pa čak i šovinistički ton u njihovim programsko-političkim stavovima i opredeljenjima smanjivao, tako da su te političke partije u Srbiji odbacile neke od njihovih „ključnih“ i „trajnih“ radikalno-nacionalističkih programskih opredeljenja i namera već nekoliko godina posle njihovog pojavljivanja u 1990-im godinama. U pitanju nije bilo samo odbacivanje ovih i takvih programsko-političkih stavova i opredeljenja, nego istovremeno prihvatanje potpuno suprotnih političkih opredeljenja. Socijalistička partija Srbije pokazuje najveću konsistentnost u svojim programsko-političkih opredeljenjima u odnosu na Kosovo i Metohiju, dok su druge parlamentarne partije znatno promenile svoja programska opredeljenja.

U sprovođenju Internet javnomnjenjskih ispitivanja ključni problem sa kojim se istraživači suočavaju jeste pravljenje ispravnog uzorka koji odgovara realnoj populaciji koja se ispituje i standardima koje nauka zahteva prilikom stvaranja uzorka. U nekim vrstama Internet ispitivanja pravljenje takvog uzorka nije moguće, dok druge vrste to dozvoljavaju. Postoji i značajno nepodudaranje u broju i osobinama korisnika Interneta u odnosu na broj i osobine realne populacije koja se ispituje, toliko da je u nekim zemljama, uključujući i Srbiju, moguće govoriti o dva javna mnjenja: virtuelnom i realnom. Razvoj i stepen primene informaciono-komunikacionih tehnologija u najvećem broju zemlja danas praktično onemogućuje sprovođenje razvijenijih naučnih Internet ispitivanja, što kod najrazvijenijih zemalja nije slučaj. Tehničko-tehnološki razvoj omogućio je, već danas, u najrazvijenijim zemljama sveta, poput SAD, Japana, Kanade i dr. upotrebu Interneta u sprovođenju naučnih javnomnjenjskih ispitivanja, što se čini najčešće primenom panel-uzorka i korišćenjem e-mail ili primenom virtuelnog fokus-intervjua. Kada je o Srbiji reč, upotreba interaktivnih Internet anketa na WEB prezentacijama predstavlja zloupotrebu u svrhu uticaja na oblikovanje javnog mnjenja, a nikako ne može predstavljati postupak naučnog ispitivanja javnog mnjenja.

Osvrt na knjigu: Ljubiša R. Mitrović, Tranzicija u periferni kapitalizam: ogledi iz sociologije globalnih i regionalnih promena, Institut za političke studije, Beograd, 2009.

Since the appearing in the bourgeois society, political par­ties have been the basic institutional intermediary between the will of citizens and representative institutions of repre­sentative democracy. Considering the fact that political parties have appeared together with national state, and that these were “made simultaneously with elections and parliamentary proce­dures” (M. Duverger), the question is if in “the global age” (Giddens) the necessity for political parties to per­form the function of political representation stops. Re­garding the Europe, organizational, political and other adaptations of political parties are not comparable with measure of moving the field of making political decisions from national states to Euro-institutions, еven in the case of establishing so-called European parties. The similar situation is with global institutions, like the OUN. On the other hand, the influence of nongovernmental organiza­tions within national states pretending to represent politi­cal subjects strengthens even more, regardless the absence of legitimacy from the citizens and often without the in­ternal election legitimacy within themselves. Their international connecting, involvement in UN and EU bodies, influence to public opinion, pressure for making different state decisions give them political strength and influence that even political parties do not have. On their side, political parties are burdened with problems of political corruption, loss of ideological identity, “con­cern for votes”, which force them additionally into non­principle coalitions for gaining power. All this addition­ally compromise them in the eyes of citizens on whose sup­port they rely and whose interests they should represent. All this lead us to the question if political parties live their last days and if we can imagine democratic institutions that will not be based on party political representation?

U radu se daje rezultat analize programsko-političkih stavova najvećih partija učesnica parlamentarnih i predsedničkih izbora maja 2012. u vezi sa rešavanjem problema na Kosovu i Metohiji. Primenjenom metodom analize sadržaja najnovijih osnovnih programskih i izbornih-programskih dokumenata ovih partija i, po izuzetku, izjava njihovih lidera i predsedničkih kandidata, došlo se do zaključka o evoluciji u pogledu partijskih stavova u vezi sa Koso­vom i Metohijom. Sem toga, iako je najviše partija i predsedničkih kandidata nastojalo da problemi na Kosovu i Metohiji ne bude centralna tema njihove političke kampanje, istraživanjem je utvrđeno da je upravo odnos prema rešavanju problema na Kosovu i Metohiji i percepcija tog odnosa u biračkom telu Srbije, bila jedan od značajnih faktora koji je opredelio pobednika ovogodišnjih predsedničkih i parlamentarnih izbora u Srbiji.

U radu će biti razmatran period od osamdesetih godina prošlog veka, zaključno sa 2013. godinom. Ovo se vremensko određene poklapa i sa vršenjem tranzicije u našoj zemlji, sa svim njenim karakteristikama. Na osnovu dostupnih dokumenata, podataka i interpretacija drugih naučnih radnika koji se bave ovim pitanjem pokušaćemo da dođemo do argumentovanog zaključka o tome da li je albanski terorizam na Kosovu i Metohiji prvenstveno verskog (islamskog) karaktera ili se radi o etnopolitički motivisanom nasilju.

Dve promene su odredile promenu u programskim stavovima političkih partija u Srbiji u odnosu na probleme na Kosovu i Metohiji: a) stavljanje južne srpske pokrajine pod privremenu upravu Organizacije Ujedinjenih nacija (OUN) 1999. godine, koja je omogućena Rezolucijom 1244 Saveta Bezbednosti Ujedinjenih Nacija i čime je okončana agresija NATO na našu zemlju, a istovremeno čitav politički proces rešavanja ovog problema maksimalno internacionalizovan, i OUN potpuno uvučene u nastavak njegovog rešavanja; b) Petooktobarske političke promene u Srbiji 2000. godine dovele su na vlast one političke partije koje su u prethodnoj decenjii bile opozicija, i u takvom statusu nisu se mnogo, čak uopšte, izjašnjavale o kosovskim problemima, a kada su to činile uglavnom su pratile stavove zapadnih vlada po tom pitanju, pa se saznanjem te činjenice može razumeti i jednodecenijska evolucija njihovih programsko-političkih stavova od zalaganja za ukidanje autonomskih pokrajina u Srbiji, uz predlaganje čitavog spektra radikalno-nacionalističkih i šovinističkih mera, do zalaganja za široku pokrajinsku autonomiju. Mnoge političke partije u Srbiji su zvanično usvojile potpuno nove političke programe u prvim godinama 21. veka. One koje to nisu uradile, izvršile su reviziju postojećih programskih dokumenata kroz različite kongresne rezolucije, deklaracije i slične dokumente. Mnogi manje ili više ekstremni zahtevi sa početka poslednje decenije 20. veka ispostavilo se da su bili ne samo populistički, zasnovani na govoru mržnje, nego i nerealizujući. Međutim, odbacivanje takvih stavova je u slučaju nekih partija vodilo u suprotnost, što im je pribavilo poziciju antisrpskog programa sa stavom koji je favorizovao priznavanje nezavisnosti Kosmeta. Osim takvih partija, još neke nove partije nastale nakon Petog oktobra u Srbiji zastupaju takav stav. Identifikacija takvih političkih stavova u „ne-manjinskim partijama“ (partijama koje ne predstavljaju samo nacionalne manjine) pre 5. oktobra 2000. godine bilo je nezamislivo u Srbiji. Istorijski niz događanja potvrdio je ozbiljnost osnove programskih stavova onih političkih partija koje su dosledno zastupale primenu autonomije Kosmeta u Srbiji. Imajući to u vidu, bilo bi opravdano zaključiti da će napor za sačuvanje Kosova i Metohije u Srbiji nastaviti da bude jedan od globalnih društvenih ciljeva u Srbiji, sa ciljem da se ovoj pokrajini da status suštinske autonomije.

U radu se prati evolucija pravnog položaja političkih partija u našoj zemlji, od vremena njihovog nastanka do naših dana. U tom smislu, analizira se ustavni i zakonski položaj po­litičkih partija u Kraljevini Srbiji, Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, Kraljevini Jugoslaviji, Demokratskoj Federativnoj Jugoslaviji i Federativnoj Narodnoj Republici Jugoslaviji u vremenskom rasponu od 1881. godine kada je donet prvi zakon o zborovima i udruženjima Kraljevine Srbije do 1963 godine go­dine kada je ugašen poslednji stranački list u socijalističkoj Jugoslaviji. Promene u pravnom položaju političkih stranaka u našoj zemlji, održavale su dublje društveno-političke promene u procesu demokratizacije.

Metodološki se argumentuju razlozi nemogućnosti opstanka tradicionalne dijalektičke dihotomije političkih partija na levicu i desnicu u savremenom dobu i nužnosti njenog prerastanja u klasifikaciju. Naglašava se temporalni i geografski karakter pojmova partijske levice i desnice, te ukazuje da su i u slučaju klasifikacije, bez obzira na broj njenih članova, narušeni princip doslednosti, s obzirom da se kriterijum deobe menjao tokom istorije, ali i kriterijumi potpunosti, iscrpnosti, međusobne isključivosti grupa istog nivoa i dovoljne diskriminacijske sposobnosti, koji svi predstavljaju metodološke zahteve za pravilno sprovedene klasifikacije. U XXI veku je potrebno izvršiti ponovo prepoznavanje političkih ideja i praktičnog delovanja političkih stranaka i nazvati ga takvim imenom koje bi istinski odražavalo njihova suštastvena obeležja.

Argumentation in favor of the attitude on exceeding the long ago established division of scientific researches to qualitative and quantita­tive is discussed in the work. Considering the attitude of materialistic dialecticians that every scientific research must deal with a subject, the attitude is represented according to which it is impossible to perform any quantitative research without prior establishing the quality that is being investigated. Since nothing cannot be investigated, but always only something, it means that it is necessary to establish precisely (to define) the quality that is being researched and to do this it is necessary to perform an adequate research. This is valid for all researches, including measuring, for which it is considered in the literature that these are only quantitative researches. It is shown on the example of designing two instruments for measuring successfulness of political parties the scale and the quotient of party successfulness and the Bogardus's scale of social distance On the other hand, even the expressively qualitative research methods (e.g. qualita­tive content analysis, case study, method of biography, etc.) as the rule comprehend certain quantifications. Aiming to methodological correctness, it would be the most accu­rately to consider as surpassed the existing dichotomy to qualitative and quantitative research, and to establish typology of scientific researches to qualitative-quantitative (prevailing element is qualitative) and quan­titative-qualitative (prevailing element is quantitative) researches, de­pending on which element in the research is more dominant, with clear establishment of their interconnection.

U radu se iznose rezultati teorijsko-empirijskog istraživanja odnosa procesa tranzicije i modernizacije. U metodološkom postupku primenjena je teorijska analiza klasičnih shvatanja o modernizaciji i njenim vrednostima, kao i sekundarna analiza sadržaja empirijskih podataka o rezultatima procesa tranzicije, pre svega na primeru Srbije. Osnovna teza koja se ispitivala jeste da je tranzicija, iako sprovođena i ideološki obrazlagana kao modernizacija, zapravo predstavljala antimodernizacijski, neokonzervativistički proces u tranzicionim društvima, što se dobro uočava u pojedinim segmentima društvenog kretanja u Srbiji posle 2000. Ona je istraživanjem i potvrđena.

U radu se razmatra pokušaj vršenja lustracije u Srbiji sa stanovišta njene nacionalne bezbednosti. Uz analizu suštinskih različitosti između Srbije i post-realsocijalističkih zemalja u kojima je ona izvršena, autor ukazuje na moguće posledice, pre svega, po nacionalnu bezbednost Srbije, da je lustracija, kao deo tranzicije, bila sprovedena na osnovu donetog Zakona o odgovornosti za kršenje ljudskih prava koji je 2013. prestao da važi.

This paper is based on the empirical research conducted among students in Serbia, at two universities: University of Belgrade and University in Priština with the temporary seat in Kosovska Mitrovica. Results obtained show that the issue of EU accession and the feeling of European identity are not one and the same thing. While students show a closely pro-European orientation, the percentage of accession support varies due to the influence of various factors (developments in Kosovo and Metohija, various statements by EU officials that are perceived as conditionalities for Serbia). However, when asked if they had some supranational identification, i.e. if they felt like Europeans, a small number of them identified themselves as such. This finding on the absence of a European identity combined with a positive orientation regarding the accession to the EU affirms Brzezinski’s thesis from his interview with D. Rothkopf (July 2014) that the “EU then turned out to be, in the end, essentially a distributed arrangement in Brussels involving money and quid pro quos, but very little sense of common purpose”.

Results of the survey regarding the relation of students with reference to the values of patriotism in Moscow, Belgrade and partly in Kosovska Mitrovica are comparatively presented in the paper. The technique of questionnaire was applied in the survey, in Moscow on random and in Belgrade on two-stage, quota sample, while the instrument was the same. The survey on student population was also performed in Kosovska Mitrovica, but by another instrument application, so that conclusions on students' patriotism might be indirect. The results of the survey in both countries show that more than the half of students declare themselves as patriots, while this percentage grows with Serbian students when the patriotism is concretized (e.g. the relation regarding Kosovo). It is noticeable that Russian students in the first place show patriotic pride regarding the heroic history of their country, while Serbian students put in the first place deideologized values – natural beauties.

Rad je zasnovan na empirijskom istraživanju etničke distance, primenom klasičnog instrumenta merenja – Bogardusove skale, učetvorogodišnjem periodu u tri vremenske tačke: 2009, 2012. i 2013. godine, na kvotnom uzorku studenata Prištinskog Univerziteta sa sedištem u Kosovskoj Mitrovici. Na osnovu ovih merenja, nesumnjivo je utvrđeno da pored relativne trajnosti utvrđenih dispozicija, stavovi studenataprema poželjnosti saradnje sa pojedinim narodima pokazuju oscilacije koje je moguće dovesti u vezu sa povećavanjem političkih tenzija, nestabilnosti i neizvesnosti daljeg života na ovom području. Na to upućuju rezultati prema kojima studenti tradicionalno iskazuju veliku distanciranost prema albanskom narodu, kao i prema pripadnicima više etnosa koji su nekada činili konstitutivne narode Jugoslavije (SFRJ). Takođe, zabeleženi su visoki skorovi etničke udaljenosti studenata prema pripadnicima pojedinih evropskih naroda čije države imajuključnu uloguu pokušaju nametanja rešenja statusa Kosova i Metohije.

U radu se razmatraju politički stavovi glavnih političkih partija u Srbiji u vezi sa pitanjem Kosova i Metohije tokom kampanja za parlamentarne izbore u Srbiji 2014. i 2016. godine. Cilj je da se ukaže na promene u stavovima po ovom pitanju, do kojih je došlo nakon prekompozicije političke scene u Srbiji posle 2008, posebno nakon potpisivanja tzv. Briselskog sporazuma 2013. Primenom metode analize sadržaja dokumenta na programske stavove političkih partija u Srbiji ili na „programske govore“ njihovih lidera, došlo se do zaključka da se pitanje Kosova i Metohije više od srpskih političkih partija ne tretira jednoobrazno, već da je moguće uočiti skalu različitog tretiranja problema naše južne autonomne pokrajine: od toga da se radi o najvažnijem nacionalnom i političkom pitanju Srbije do toga da se ono tretira u sklopu evrointegracija Srbije i kao spoljnopolitičko pitanje. Ovakva situacija je svakako politički, državno i nacionalno štetna za međunarodnu političku poziciju Srbije u vezi sa zaštitom njenog teritorijalnog integriteta na Kosovu i Metohiji.