Srđan V. Starčević

Obaveza služenja vojnog roka u Srbiji ustanovljena je u 19. veku, a vojska je relativno brzo postala nezaobilazna organizacija u procesu socijalizacije građana. To je ostala do 2011. godine, što je ondašnjim strategijskim razmatranjima o odvraćanju i totalnoj odbrani obezbedilo verodostojnost. Povratak rata na evropsko tlo aktuelizuje pitanje spremnosti društva za odbranu u mnogim evropskim državama. Srpsko društvo se u dve prethodne decenije bitno promenilo, postajući u glavnim crtama opisano Baumanovom fluidnom modernošću, a osposobljenost građana za oružani i neoružani otpor u slučaju rata je značajno opala. Polazeći od pretpostavke da obustava obaveze služenja vojnog roka ostaje punovažna, autori ispituju mogućnosti za povećanje interesovanja mladih za dobrovoljno služenje vojnog roka, što je predmet ovog rada. Cilj rada je da pokaže neophodnost, opravdanost i načelni sadržaj državnih podsticaja za mlade koji se opredele za služenje vojnog roka, kao i da naznači njihove verovatne društvene posledice. Teorijski okvir rada je teorija mrežnog društva Manuela Kastelsa i njegovo razumevanje individuacije kao kulturne tendencije savremenog društva koja se razlikuje od individualizma, a autori koriste hipotetičko-deduktivni i istorijski metod, kao i analizu sadržaja. Autori zaključuju da je povećanje interesovanja za dobrovoljno služenje vojnog roka moguće putem povezivanja individualnih projekata građana sa služenjem vojnog roka kao delom zajedničkog, društvenog ideala u Srbiji.

Rad predstavlja spoj filozofskih i socioloških razmatranja problema rata uopšte i Drugog svetskog rata posebno, kao i doprinosa srpskog naroda pobedi nad nacizmom i fašizmom u ovom ratu koji se sagledava iz istorijskog i politikološko-sociološkog ugla. Autori prvo daju kratak pregled različitih pogleda na rat i dominantnih problema sa kojima se suočava svako ko pokuša da definiše pojam rata, s namerom da istaknu specifičnost Drugog svetskog rata kao najveće arene totalnog društvenog oružanog sukoba i do sada najočiglednijeg približavanja apsolutnom ratu. Poseban akcenat autori stavljaju na spoj onoga što se može odrediti kao zaostavština ratova Francuske revolucije i Napoleonovih ratova sa tehničkim napretkom i političkim zlom oličenim u ideologiji fašizma i nacizma. Potom se autori okreću načinu na koji se srpski narod suprotstavio zlu nacizma i fašizma, pokazujući da su na prostoru nekadašnje Kraljevine Jugoslavije postojala dva antifašistička pokreta otpora i da su u oba dominirali pripadnici srpskog naroda.

Republika Francuska, kolevka moderne ideje o ujedinjenju Evrope, zasnovane na potrebi za međusobnim ekonomskim povezivanjem, zajedničkim vrednostima i trajnom miru, danas predstavlja aktivnog člana i držav u nosioca političke moći i uticaja Evropske Unije i NATO-a. Pored toga što se evropsko ujedinjenje ponekad smatra kao opšta nužnost zapadnog sveta, Francuska je ipak tražila nači­ne za uspostavljanje samostalne Evrope čije bi se mišljenje ravnopravno uvažavalo na međunarodnoj sceni. Kroz prizmu Hladnog rata i bipolarnih međunarodnih odnosa tražio se način, model ujedinjenja, koji bi sprečio dalja sukobljavanja na evropskom kontinentu, uz uporedno jačanje evro-atlanskog savezništa i ekonomskih odnosa. Primarni cilj svih evropskih saveznika je bio okupljanje radi stabilizacije ekonomskih i političkih prilika u ratom porušenoj Evropi. S porastom uticaja, ekonomske i političke moći Nemačke, koja je prošla kroz godine oslobađanja balasta krivice i ukupnog nasleđa iz Drugog svetskog rata, došlo je i do pomeranja težišta moći u ujedinjenoj Evropi ka zvaničnom Berlinu, na osovini Pariz-Berlin (Bon). Ipak, u duhu nekada velike kolonijalne i svetske si­le, Francuska aktivno prati i meri bezbednosne promene i aktivno traži svoje mesto u međunarodnim odnosima. Danas je francuska država i dalje okosnica moderne Evrope i Evropske Unije. Usvajanjem krovnog doktrinarnog dokumenta „Bele knjige odbrane, 2013. godine“, Francuska je javno iznela svoje viđenje međunarodnih političkih i vojnih prilika, kao i razumevanje sopstvene uloge u regionalnim, evropskim i međunarodnim odnosima. Prvenstveni cilj ovog istraživanja jeste prikaz po­gleda Francuske (političke elite) na sopstvene pozicije u okvirima Evropske Unije i NATO kroz poslednji usvojeni doktrinarni dokument, „Belu knjige odbrane, 2013. godine“ u periodu od 2013-2018. godine.

Savremene tendencije za revizijom uzroka Prvog svetskog rata navode na preispitivanje sopstvene istorije svake pojedinačne nacije, učesnice ovog, do tada najvećeg sukoba u istoriji čovečanstva. Poredeći istorijsku interpretaciju i nacionalno poimanje uzroka i odgovornosti za izazivanje Velikog rata u savremenim državama, nekadašnjim članicama Antante i Trojnog saveza, lako uočavamo jasne razlike i prikrivanje ili čak odbijanje sopstvene negativne uloge u presudnim događajima. Pokušaj ovog rada je sagledavanje u kojoj meri su promene globalne politike i konsekventne svesti epohe uticale na viđenja Prvog svetskog rata i tumačenja njegovih posledica, uzroka i povoda iz ugla Francuske Republike. Izmenjena stvarnost je nužno otvorila nova istorijska pitanja i nove teme u analiziranju prošlosti, koje su neki prepoznali kao dalje širenje istorijskog horizonta, a drugi kao političke revizije i manipulaciju istorijskom istinom. Ipak, tumačenja uzroka rata i danas, kao i pre jednog veka, reflektuju postojanje gotovo identičnih interpretatitvnih okvira koji snažno utiču na definisanje savremenih političkih praksi i njihovih ideoloških korena. Navedeni zaključak je posledica činjenice da je najvažnije nasleđe Prvog svetskog rata, dominacija nacionalnog principa i proklamacija nacionalnih država kao ključnog subjekta globalne politike. Upravo stoga, tumačenja rata koji je prvi u istoriji dobio epitet „svetski“ posmatrana iz nacionalne perspektive otvaraju brojne teme i ukazuju na mnoge dileme, ali ne mogu biti pravilno sagledana bez razumevanja univerzalnog konteksta u kome je rat počeo, bio vođen i do danas tumačen. Verujemo da je viđenje Francuske Republike ostalo na istom stanovištu kao i pre sto godina uz drugačiju percepciju srpske nacionalne istorije.

Proučavajući razloge zbog kojih moderne oružane snage čak i izuzetno moćnih država nisu u stanju da izvojuju pobedu u sukobima niskog intenziteta Martin van Kreveld je došao do zaključka da se koren problema nalazi u klauzevicevskom shvatanju rata. U radu se razmatraju ključni argumenti kojima Kreveld nastoji da pobije Klauzevicevo shvatanje rata kao političkog instrumenta: 1) postojanje „netrojstvenih“ ratova, 2) uspon totalnog rata koji ne samo da nije instrument politike, nego preti da proguta politiku i 3) postojanje ratova koji se ne vode zbog političkih ciljeva, nego u ime pravde, religije i opstanka zajednice. Porede se i kritički sagledavaju Klauzevicevi i Kreveldovi odgovori na pitanja ko vodi rat, u čemu je logika rata i zašto se vode ratovi. Pokazano je da Klauzeviceva teorija pruža određeni otpor Kreveldovom prevrednovanju i da logika rata nužno leži u političkoj ravni, upravo kako je to tvrdio Klauzevic. Autori dokazuju da jaz između Klauzevicevog i Kreveldovog shvatanja uzroka rata nastaje zbog različitih perspektiva iz koje ova dva teoretičara posmatraju rat. Zaključeno je da se neprijatelji u ratu bore za postizanje svojih ciljeva, to jest za ostvarivanje/zaštitu onoga što opažaju kao svoj interes i/ili širenje/odbranu svojih (društvenih ili grupnih) vrednosti, što je određenje ciljeva rata koje uvažava i Klauzevicev pogled odozgo, vizuru donosilaca političkih odluka, kao i Kreveldov pogled odozdo, koji računa sa motivima članova društva (grupe) koji idu u rat.

Edmund Berk može da se svrsta među one političke filozofe kojima je u središtu interesovanja bilo bavljenje političkom praksom, koji su svojim teorijskim opservacijama uzvisili tu praksu, dali joj specifični tonus zbog kog njihovo bavljenje politikom, bilo kao naukom ili kao društvenom delatnošću, predstavlja izvor inspiracija i to ne samo za njihove savremenike, nego i za nas danas. Delo Edmunda Berka karakteristično je po tome što je on imao specifičan pristup društvenim pojavama i procesima, koji je, kako su to nezavisno jedan od drugoga primetili Slobodan Jovanović i Džefri Hart, u svojoj biti sociološki. Upravo je takav pristup omogućio Berku da predvidi tok Francuske revolucije. U radu se analiziraju Berkovi stavovi o pravednom ratu, društvenom osamostaljenju vojske i politizaciji vojske, s ciljem da se ukaže na Berkov doprinos razumevanju fenomena rata i vojske kao društvene institucije, kao i na one aspekte Berkove misli o vojsci koji su još uvek aktuelni. Berk je pošao od pretpostavke da je pravedan rat koji se vodi po nužnosti, prihvatio je zahtev za moralnošću rata, ali je uveo i procenu probitačnosti ratovanja kao kriterijum pravednosti rata i povezao ove kriterijume u neraskidivu celinu. Berkova razmišljanja o pobunjenoj i politizovanoj vojsci bliska su velikim politikolozima XX i XXI veka kao što su Robert Dal i Đovani Sartori.