Ljubiša R. Mitrović

SRBIJA ZAGLAVLjENA IZMEĐU ZAVISNE MODERNIZACIJE I RESTAURACIJE PERIFERNOG KAPITALIZMA   Sa istorijske distance od 20 godina, vreme je da nauka kritički valorizuje uzroke, karakter i posledice petooktobarskih promena iz 2000. godine. Lukavstvo istorijskog uma, na raskršćima sveta, često se poigrava sudbinama naroda, društevnih klasa i pokreta. Takav je slučaj i sa petooktobarskim promenama i ulogom aktera u njoj. U skladu sa mišlju da se istorija čas pojavljuje u licu tragedije, a čas u formi farse, nije slučajno da postoje ambivalentne kontroverzne ocene uzroka a posebno učinaka/rezultata ovog događaja i od samih aktera. Ona se kreću u rasponu: da se radilo o pobuni naroda i liberalno-demokratskoj revoluciji, pa do svojevrsnom državnom udaru, antirevoluciji, koja je otvorila put restauraciji kapitalizma i desuverenizaciji i protektorizaciji zemlje. U radu se 5. oktobar demistifikuje kao simbol promena kroz analizu društveno-istorijskog i geopolitičkog konteksta uzroka i posledica ovog događaja i ponašanja političkih aktera, njihov uspon i pad na političkoj sceni. Analiza pokazuje da dobar deo aktera u ovim zbivanjima nije bio svestan svoje socijalne uloge, te da je u istorijskom metežu učestvovao sa „krivom svešću“ masa - zagledan u senku utvara a ne u sunce istine. Otuda danas kod „izvođača radova“ žal/lament za šestim oktobrom, a kod naroda/građana osećaj izdaje/prevare njihovih očekivanja i nada. Autor rad završava kritičkim pledoajeom ne samo za preispitivanjem uzroka i dometa petooktobarskih promena, već i traganjem za alternativnim projektom razvoja društva Srbije.

U radu se razmatra protivrečan položaj levice u savremenosti, kao i potreba dalje teorijske problematizacije njene uloge. Autor rad završava pledoajeom za alternativnu levicu kao pluralističkog demokratskog aktera antikapitalističkog preobražaja savremenog društva.

U radu autori razmatraju istorijske, socio-strukturne i kulturne aspekte nastanka studentske pobune 1968, kao i njene posledice u svetskim i nacionalnim okvirima. Pobuna `68, imala je više uzroka: ekonomske, društvene, političke, ali je u svim zemljama rešavana na politički način, dok su ostala pitanja rešavana sekundarno, što je dovelo do neuspeha pobune, uz opstanak njenih uzroka. Autori, potom, ukazuju kako je nomenklaturna politokratija Istoka i Zapada napravila strateški kompromis i pacifikovala ovaj „juriš na nebo“ revolucije mladih, integrišući deo vođstva u svoje redove; te kako je prozelitska pseudolevica iscrpljivala svoje snage „dugim maršom kroz institucije“ (Režis Debre). Rad se završava pledoajeom za teorijsku problematizaciju mogućnosti izgradnje alternativne levice i njenog savezništva sa akterima građanskog društva u borbi za postkapitalističko društvo.

Izmrcvarena decenijskim sankcijama i ranjena ratnim intervencijama NATO-a, na talasu i udaru novog neoliberalnog tržišnog fundamentalizma, našla se i petooktobarska Srbija. U radu autor razmatra radikalne promene u klasno slojnoj strukturi postsocijalističkih društava, pod uticajem neoliberalne strategije razvoja i restauracije perifernog kapitalizma. U fokusu autorove analize su promene u sastavu vladajuće neoliberalne klase, njenih frakcija i elita. Autor se posebno koncentriše na analizu socijalnog položaja kompradorske buržoazije i njene političke elite i njihovog pogubnog učinka po razvoj i budućnost društva Srbije. Autor istražuje mesto ovih grupa u društvenoj strukturi, sistemu raspodele društvene moći i njihovu ulogu u društvenim promenama savremenih društava Srbije i Balkana. Svoju analizu on dopunjuje komparativnim razmatranjem sličnosti i razlika između klasne struk­ture balkanskih postsocijalističkih i latinoameričkih društava, nalazeći šta je njihov sociološki zajednički imenitelj.

Prikaz knjige: Zoran Vidojević, Demokratija na zalasku, Službeni glasnik, Institut društvenih nauka, Beograd, 2010.

U ovom radu razmatra se položaj i uloga savremenog Univerziteta u procesu globalizacije sveta, sa posebnim osvrtom na njegovu ulogu u društvenim promenama u Srbiji. Autor elaborira svoju hipotezu o ambivalentnoj poziciji i ulozi Univerziteta u Srbiji između potrebe reforme i autentične modernizacije i procesa zavisne modernizacije i instrumentalizacije Univerziteta u nas. Poenta autorovih istraživanja je da bez autentične uloge Univerzi­teta nema istinskog stvaralaštva, niti bržeg izlaska društva iz krize i pronalaženje autentične alternative/projekta doljeg društvenog razvoja.

U radu, autor razmatra istoriju razvoja sociologije kao nauke u Srbiji, kao i različite istraživačke orijentacije u njoj. On posebno analizira uticaj triju istraživačkih orjentacija u sociološkoj prakseologiji: teorijsko-humanističke, institucionalističke i empirijsko-analitičke. U fokusu autorove analize je doprinos studijske grupe za sociologiju sa Filozofskog fakulteta u Beogradu na razvoj i afirmaciju sociologije u Srbiji. Autor ističe potrebu veće saradnje naših studij­skih grupa i katedri za sociologiju u Srbiji kao i po­trebu za profesionalno udruženja sociologa, u vezi sa statusnim pitanjima profesije sociologa. Ova programska, ali i brojna druga statusna pitanja diplomiranih sociologa, zahtevaju problematizaciju i akciju naših departmana i udruženja za sociologiju.

U prilogu autor najpre daje prikaz stanja i tendencija u savremenoj sociologiji, koju karakteriše disciplinarni haos, paradigmatska dominacija neo­pozitivizma i funkcionalizma, kriza etike poziva sociologa, kao i visok stepen instrumentalizacije za potrebe tekućih elita, u funkciji društvenog inženjeringa i megakapitala. U fokusu autorove analize nalazi se potraga za obnovom kritičke funkcije u savremenoj sociologiji, koja bi razmatranjem sistema raspodele društvene moći, razotkrila i demistifikovala izvore i mehanizme eksploatacije i vladanja u nacionalnim okvirima i globalnom svetskom sistemu. Autor smatra da sociologija ukoliko želi da izmakne pogubnim zamkama savremene apologije centara moći, mora da strategijski pravac svojih istraživanja vrati na izučavanje sistema raspodele društvene moći i nove oblike eksploatacije i neoliberalnog to­talitarizma u uslovima asimetrične globalizacije, koja u globalnom svetskom sistemu proizvodi monocentrični globalizam, uvodeći svet u nove oblike nereda, nejednakosti i sukoba. U svom prilogu, autor se zalaže da sociologija reafirmiše svoju kritičku i humanističku ulogu, kao i da se rezultati njenih istraživanja povežu sa progresivnim pokretima društvenih promena koji u našoj savremenosti treba da realizuju ciljeve nedovršene građanske revolucije izražene u programskom sloganu „Sloboda, jednakost, bratstvo“. On to svoje zalaganje definiše kao pledoaje za „novo prosvetiteljstvo“ i potrebu da sociologija pomaže aktiv­noj participaciji građana u samoproizvodnji savremenog društva i emancipaciji čoveka. Rečju, da slu­ži časnim ciljevima svog naučnog poziva i Istini, Dobroti i Emancipaciji, kako je Imanuel Volerstin precizno definisao njenu ulogu. Svoj rad autor poentira: pledoajeom za obnovu humanističke deontologije poziva sociologa i kritičke uloge intelektualaca u savremenosti.

U radu autor razmatra nastanak i razvoj sociologije u Srbiji u poslednjih pedeset godina, sa posebnim osvrtom na pionirsku ulogu njenih doajena: Radomira Lukića, Vojina Milića, Mihaila Popovića, Mirosla­va Pečujlića i Zagorke Golubović. U fokusu autorove analize su socijalne i kulturne pretpostavke nastanka sociologije u nas i doprinos ovih autora u procesu zasnivanja sociologije kao posebne studijske grupe (1959) na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Beogradu. U radu se daje kratak osvrt na profesionalni por­tret doajena sociologije u nas, sa posebnim ukazivanjem na njihov doprinos afirmaciji sociologije kao nauke, poziva i profesije.

U radu autor razmatra globalne megatrendove u savremenom svetu i njihove implikacije po mir i stabilnost. U ovom kontekstu on se u svojoj analizi fokusira na mesto i ulogu Balkana u kontekstu globalnih i regionalnih odnosa. U radu autor se posebno bavi pitanjem geopolitičke tranzicije Balkana i potrebom afirmacije kulture mira kao predpostavke razvoja i stabilnosti na ovom geoprostoru.

Tranzicija bez socijalne odgovornosti, oslonjena na neoliberalni model zavisne modernizacije, dovela je do periferizacije privrede, društva i kulture u Srbiji. U savremenoj sociologiji ne postoje celovita istraživanja promena u društvenoj strukturi srpskog društva u tranziciji. Dosadašnja aktivnost najčešće je reducirana na istraživanje elita i njihovog učešća u raspodeli društvene moći. U radu se razmatraju učinci dosadašnje tranzicije i posebno radikalne promene u klasno-slojnoj struk­turi savremenog srpskog društva i njegovu polarizaciju na bogatu manjinu tajkuna/oligarha i pauperizovanu većinu. Autor istražuje socijalni profil klasa i slojeva i moguće implikacije po razvoj i budućnost Srbije.

Autor u radu razmatra doprinos savremenog ruskog sociolo­ga Vječeslava Kuznjecova teorijskom utemeljenju geokulturne para­digme u savremenoj nauci, kao i razvoju sociologije kulture mira u sistemu socioloških nauka. U radu se najpre daje pregledan prikaz stanja i tendencija iz istorije razvoja sociologije u Rusiji, sa posebnim osvrtom na značaj njene sociološke tradicije. Potom se ukazuje na ključne oblasti primenjenih sociologija u kojima danas deluju sociolozi u Rusiji. Nakon toga, izložen je najpre prikaz profesionalne bibliografije V. Kuznjecova, a zatim su predstavljene osnovne odrednice njegove paradigmatske teorijske koncepcije. Na kraju, autor poentira značaj dela ovog ruskog sociologa, posebno sa stanovišta konstituisanja i razvoja sociologije bezbednosti i sociologije kulture mira u sistemu savremenih nauka.

Obnova i uspon religije u savremenosti izraz je strukturalne krize dugog vala i istorijske restauracije, a sa druge strane ona je i svojevrsni duhovni oblik kritike te krize. U centru autorove analize nalaze se religija i savremeno društvo: odnos krize i širenje fenomena religioznosti i retradicionalizacije nasuprot procesima modernizacije i sekularizacije. Autor istražuje savremene protivrečnosti neoliberalnog modela tranzicije i asimetričnog tipa monocentrične globalizacije koji su generirali u savremenosti enormne socijalne nejednakosti i protivurečnosti između Severa i Juga, između bogatih i siromašnih društvenih klasa. U ovom kontekstu, globalizacije i fragmentacije savremenog društva i socijaldarvinizacije društvenih odnosa, autor analizira otuđeni položaj čoveka u sa­vremenosti i izlaže kritiku apologetskog pozitivizma u nauci i filozofiji, a posebno razmatra manifestnu i latentnu ulogu religije u savremenom društvu, sa posebnim osvrtom na Evropu i Balkan. Autor uspon religije, a posebno religijskog fundamenta­lizma, povezuje sa blokiranim procesima modernizacije i razvoja, podvlačeći da transformacija religije od oblika kreativnog ispoljavanja čovekovih socio-psiholoških snaga, u oblik regresivne destrukcije proizilazi pre svega iz strukturalnih nejednakosti i raznih oblika socijalnog nasilja u svetu, jer kako ističe jedna maksima „Mač stupa na scenu onda kada pravda zakaže i zakasni“. U problematizaciji ove teme, autor afirmiše tezu da je uspon religije ne samo izraz krize savremenog društva, već i oblik pobune protiv apologije razmrvljenog analitičkog uma i socijalnih nepravdi. Ona je, dakle, sa druge strane i svojevrsna kritika dehumanizacije položaja čoveka i pokušaj obnove teologije oslobođenja. Autor posebno poentira mesto i ulogu religije u razvijanju kulture mira, globalizacije solidarnosti i razumevanja u svetu, ističući da nema globalnog mira u svetu bez globalne pravde.

Polazeći od kritike dominantne strategije razvoja u zemljama u tranziciji, oličenoj u neoliberalnoj zavisnoj moderni­zacii, koja se izrodila u restauraciji kapitalizma periferije na Balkanu, autor traga za alternativnom strategijama razvoja. On tu strategiju tranzicije sa socijalnom odgovornošću upravo nalazi u socijaldemokratskom modelu razvoja. U radu se izlažu ciljevi i vrednosti socijaldemokratskog razvoja društva i mogućnosti implementacije ove koncepcije na balkanska društva.

U radu autor problematizuje značaj religije u zemljama u tranziciji za širenje kulture mira i globalizaciju razumevanja i solidarnosti, odnosno ostvarivanje njene socio-kulturne integrativne funkcije u savremenosti. U fokusu analize nalazi se odnos triju faktora religija, mediji i kultura mira. Autor polazi od hipo(teze): da se implozijom socijalizma u većini postsocijalističkih društava, desio kultruni šok, te da se ona nalaze u stanju anomije i traume, u svojevrsnom rascepu između prošlosti i budućnosti. U takvoj situaciji, kada je sta­ri sistem hegemonije propao, a vrednosti i mehanizmi novog, još uvek nisu izgrađeni, religija i mediji mogu odigrati integrativnu ili dezintegrativnu ulogu, mogu doprineti stabilizaciji ili podsticati sukob. Autor na primeru Balkana, iz dva perioda; 1990-2000; i 2000-2010, upravo ilustruje ovaj odnos. U prvom periodu religija i mediji na ovom geoprostoru, a posebno na prostoru bivše Jugoslavije, instrumentalizovani od strane političkog faktora, odigrali su negativnu funkciju, podstičući etnopolitičke kon­flikte i suludu igru ,ubilačkih identiteta“, podivljalih nacionalinih partikulariteta, što je dovelo ne samo do dezintegracije jugoslovenske političke zajednice, već i do destabilizacije nacija kroz njihovu reetnizaciju i rebalkanizaciju. U fokusu autorove analize nalazi se i istraživanje pozitivne integrativne funkcije religije i medija, kada oni u postkonfliktnoj situaciji, otvaraju puteve globalizacije razumevanja i saradnje među različitim narodima i kulturama.

Predmet istraživanja su stavovi studenata prema mogućnosti ostvarivanja različitih aspekata kulture mira u Srbiji i na Balkanu. U radu se polazi od određenja pojma kulture mira razvijenog u aktivnostima UNESKO-a i UN-a. Posebna pažnja je poklonjena stavovima studenata prema posledicama evrointegracija Srbije zbog uticaja koji one imaju na razvoj Srbije. Mladi su najvažnija ciljna grupa kampanje za kulturu mira kao dugoročno ulaganje u usvajanje vrednosti i prakse kulture mira. Istraživanje je sprovedeno na reprezentativnom uzorku subklaster tipa koji je činilo 818 studenata Univerziteta u Nišu. Zadaci istraživanja su: utvrditi u kojoj meri studenti prepoznaju značaj različitih činilaca za očuvanje mira u Srbiji i na Balkanu; pokazati kako studenti razumeju uzroke sukoba koji su obeležili poslednju deceniju 20. veka na Balkanu; utvrditi kakvi su stavove studenata prema članstvu Srbije u EU i NATO; pokazati kakve posledice očekuju od evroiintegracija Srbije.