Jelena Vukoičić

U ovom članku autor razmatra neposredan odnos između nasilja i identiteta u procesima etničke mobilizacije i sukoba. Uticaj etnički motivisanog nasilja na identitet, kao i identiteta na nasilje, je toliko jak da se može reći da su ova dva fenome­na međuzavisna; postojanje snažnog osećaja etničkog identiteta značajno olakšava kolektivnu mobilizaciju i podstiče sukobe, dok, sa druge strane, sukobi i nasilje jačaju etničke veze, empatiju i identitet. Ističe se to da poseban značaj uloge etnički motivisanih oružanih konflikata u afirmaciji identi­teta leži u činjenici da se nasiljem u jako kratkom vremenskom periodu postižu rezultati za koje bi, inače, bile potrebne decenije, nekad čak i vekovi, kao i to da su etnički identiteti afirmisani na ovaj način snažniji, otporniji i dugotrajniji od identi­teta nastalih „klasičnim“ kulturnim oblikovanjem. Nasilje, stoga, kako zahvaljujući svom destruktiv­nom, tako i stvaralačkom potencijalu, predstavlja verovatno najznačajniji faktor oblikovanja etničkog i nacionalnog identiteta.

U ovom članku autor razmatra odnos između istorije, rata i nacionalnog identiteta. Rat predstavlja društveni i politički fenomen koji ima više značajnih društvenih funkcija od kojih je jedna od najbitnijih njegova uloga u stvaranju i oblikovanju etničkog i nacionalnog identiteta. Pored neposredne uloge koju nasilje i sećanja proizišla iz njega imaju u afirmaciji identiteta, faktičke i mitske istorijske predstave rata ugrađene su u temelje nacionalnih ideologija velikog broja nacija. Ističe se da moćno i jedinstveno iskustvo rata ima kapacitet davanja emocionalnog naboja kulturnom i političkom diskursu, koji bi bilo teško, ako ne i nemoguće, dobiti na bilo koji drugi način. Ratna sećanja zauzimaju značajan prostor u javnom diskursu, a njihova stvarna moć i uticaj posebno dobijaju na značaju u periodima političkih i bezbednosnih kriza. Rat, stoga, nije samo destruktivan faktor društvenog razvoja; sasvim suprotno, on često predstavlja motor izgradnje kulture, identiteta, društva, države i, konačno, same nacije, što ga čini verovatno jedinim fenome­nom koji poseduje moć da ruši i izgrađuje, uništava i stvara istovremeno.

Burna istorija srpskog naroda na balkanskom raskršću velikih civilizacija imala je značajan uticaj na savremenu srpsku političku misao u XIX i XX veku. U periodu od XII do XIV veka, pod vlašću dinastije Nemanjića,a Srbija je postala najveća i najmoćnija država na Balkanu, a njen uspon dostigao je svoj vrhunac za vreme vladavine cara Dušana, sredinom XIV veka. Nakon iznenadne Dušanove smrti započinje slabljenje srpske države koja postepeno gubi teritorije pod naletom turskih napada, da bi vek kasnije bila u potpunosti osvojena od strane Otomanskog carstva. Uspon i pad srednjovekovne Srbije, i vekovi koje su Srbi morali da provedu pod okupacijom Otomanske imperije, fundamentalno su oblikovali srpsku nacionalnu svest i identitet, kao i srpsku političku misao i program pomoću kojeg su politički lideri i ideolozi pokušavali da obnove Srbiju u XIX i XX veku.

Istorijski razvoj srpske političke misli bio je pod snažnim uticajem ratova i okupacija koji su obeležili veliki deo istorije Srba. Najveći deo svoje savremene istorije, od pada srednjovekovne Srbije u 15. veku, srpski narod proveo je pod okupacijom koju su pratili diskriminacija, nepravda i nasilje. Bez obzira na izuzetno teške uslove u kojima su vekovima živeli, Srbi su uspeli u tome da sačuvaju svoj nacionalni identitet i sećanje na slobodnu državu, što im je u velikoj meri pomoglo kada su početkom 19. veka podigli ustanak. U gotovo neprekidnom nizu ratova u 19. i prvoj polovini 20. veka Srbi su pokušavali da se oslobode okupatorske vlasti i ujedine svoj narod koji je živeo u različitim državama. Nesrećne istorijske okolnosti pod čijim je uticajem srpski narod, podeljen iz među velikih carstava, živeo vekovima oblikovale su srpsku nacionalnu ideologiju u skladu sa idejama oslobodilačke borbe, nacionalnog ujedinjenja i obnove srednjovekovne srpske države. Temelj srpske političke misli postale su upravo ideje oslobodilačkog rata i nacionalnog ujedinjenja koje su suštinski bile vodilje nacionalne politike u 19. i 20. veku.

Islamizam predstavlja jedan od najvećih bezbednosnih izazova u savremenom svetu, s obzirom na činjenicu da se upravo na ovoj radikalnoj i isključivoj političkoj ideologiji temelje stavovi i ciljevi najvećeg broja aktivnih i uticajnih terorističkih organizacija širom sveta. Ova bezbednosna pretnja prisutna je i na Balkanskom poluostrvu, a jedna od najugroženijih zemalja je Bosna i Hercegovina, a naročito njen muslimanski/bošnjački deo. Međunarodna islamistička mreža u Federaciji BiH, uspostavljena nakon raspada SFRJ i početka građanskog rata, u međuvremenu se razvila u organizovan sistem i ključnu regionalnu bezbednosnu pretnju koja u znatnoj meri ugrožava i Srbiju. Veliki problem u borbi protiv islamizma i terorizma u BiH predstavlja blagonaklon i zaštitnički odnos koji bošnjačka politička elita u Sarajevu ima prema islamistima, ali i simpatije koje postoje u bošnjačkom nacionalnom korpusu za džihadske ’svete ratnike’. Sa druge strane, zvaničnici Republike Srpske izrazito su kritični prema ovom fenomenu i već dugi niz godina upozoravaju na posledice koje nesmetano delovanje islamista može da ima na bezbednosnu situaciju u BiH. Može se, zapravo, reći da je jedini bezbednosni organ u Bosni i Hercegovini koji se odgovorno odnosi prema islamističkoj pretnji MUP Republike Srpske koji, jedini u BiH, sprečava pretvaranje teritorije čitave države u široku islamističku bazu.

Nacionalizam predstavlja jedan od najznačajnijih društvenih i političkih fenomena u savremenim međunarodnim odnosima. Moć ideologije nacionalizma u velikoj meri proizilazi iz činjenice da je ona istovremeno etnička i politička, što predstavlja značajnu prednost u odnosu na neke druge ideologije koje imaju samo političku dimenziju. Kao etnički i kulturni fenomen, nacionalizam omogućava identifikaciju pojedinca sa širom etničkom zajednicom, čime ispunjava neke od osnovnih ljudskih potreba – potrebu za sigurnošću i potrebu za pripadnošću. Sa druge strane, kao politički fenomen, upravo zahvaljujući svojoj etničkoj i emocionalnoj dimenziji, nacionalistička ideologija poseduje veliki mobilizatorski potencijal, koji dobija poseban značaj u društvenim, političkim i bezbednosnim krizama. Političke elite, uz pomoć ideologije nacionalizma, najbrže i najlakše mogu da okupe većinu pripadnika određene nacije oko jedinstvenog nacionalnog cilja, što je od presudne važnosti za stabilnost, prosperitet i, na kraju krajeva, sam opstanak nacionalnih država.

Islamizam predstavlja jednu od najdinamičnijih i najuticajnijih savremenih političkih ideologija na kojoj se temelje ideološki stavovi i politički ciljevi najvećeg broja aktivnih i uticajnih terorističkih organizacija širom sveta. Jedna od osnovnih karakteristika islamske političke ideologije jeste otpor islamizma svim sekularnim kulturnim i političkim vrednostima koje su suštinski suprotstavljene islamskom vrednosnom sistemu, zasnovanom na pravilima religije. Upravo je shvatanje kulturnih specifičnosti islamske civilizacije neophodno u cilju razumevanja muslimanskog revolta protiv Zapada, između ostalog  anifestovanog i u formi isamističkog terorizma, koji nije usmeren samo protiv zapadne političke hegemonije, već je jedan od njegovih najvećih ciljeva suprotstavljanje ekspanziji zapadnog, sekularnog sistema normi i vrednosti. Naime, islamska civilizacija zasnovana je na teocentričnom pogledu na svet i ima svoje sopstvene poglede na društvo i način života čitavog čovečanstva, kao i težnju da ove poglede učini univerzalnim, ali, za razliku od zapadne civilizacije, ona nikad nije bila u mogućnosti da započne proces globalizacije i proširi svoj kulturni i vrednosni sistem širom sveta.