Dušan Vučićević

Praksa po kojoj politički predstavnici pokušavaju da obezbede benefite glasačima u svojim lokalnim zajednicama nije nova pojava. Najčešće se radi o finansiranju javnih radova, kao i o subvencijama ili direktnim transferima, bilo u projekte ili socijalne beneficije, a kako bi se povećao politički rejting i u konačnici obezbedio reizbor. Iako je ova praksa izraženija u izbornim sistemima sa više manjih izbornih jedinica, može se ponegde identifikovati i u proporcionalnom sistemu. Namera autora je da upravo na slučaju Srbije ispitaju korelaciju između lokalne zastupljenosti narodnih poslanika i budžetskih transfera i uopšte finansiranja lokalnih samouprava. U tu svrhu, testirani su podaci o prebivalištu poslanika, te upoređeni sa nivoom transfera, subvencija, iznosom lokalnih budžeta uključujući rashode budžeta i budžetski suficit, odnosno deficit, a dodatno kontrolisani varijablama poput broja stanovnika, nivoa razvijenosti, stope nezaposlenosti, udela stanovništva starijeg od 65 godina i korisnika socijalne pomoći, kao i sličnih razvojnih i društvenih faktora. Uzorak je obuhvatio 145 jedinica lokalne samouprave u Srbiji, za period od 2013. do 2021. godine. Rezultati empirijske analize potvrđuju da pork barrel prakse postoje i u okruženju (jedna izborna jedinica, zatvorene izborne liste) koje ne stvara institucionalne podsticaje za kultivaciju personalnih glasova. Čak i u Srbiji, političari će favorizovati svoja mesta prebivališta uvećanjem nivoa javnih investicija, dok će opštine bez poslanika ostajati bez finansijskih benefita koje donosi parlamentarna reprezentativnost. Ove prakse se primarno ostvaruju kroz subvencije, ali i nivoe lokalnih budžeta, dok su transferi sa viših nivoa vlasti uglavnom zakonski određeni te je prostor za intervenciju i mešanje narodnih poslanika sužen.

U toku 2022. godine, u razmaku od nepuna tri meseca, građani u Srbiji dvaput su izlazili na birališta. Najpre su u januaru glasali na referendumu o promeni Ustava u delu koji se odnosi na pravosuđe, a zatim u aprilu birali predsednika Republike, poslanike u Narodnoj skupštini i odbornike u Skupštini Grada Beograda i nekolicini opština i gradova. Oba politička događaja odigrala su se pod uticajem tri povezana politička procesa: 1) pregovora o izbornim uslovima, bojkota izbora 2020. i konstituisanja politički unisonog i nereprezentativnog dvanaestog saziva Narodne skupštine koji je usvojio Akt o promeni Ustava; 2) različitih viđenja organizacije pravosudne vlasti i njenog odnosa sa zakonodavnom i izvršnom vlašću koji su sučeljavani u višegodišnjoj debati o reformi pravosuđa u Srbiji; 3) protestima građana, ekoloških nevladinih organizacija i stranaka opozicije protiv eksploatacije litijuma koji su kulminirali u trenutku usvajanja novog Zakona o referendumu i narodnoj inicijativi. Sinergijski efekti ovih procesa formirali su u delu javnosti stav da je referendum o promeni Ustava suštinski plebiscit o politici vlasti, svojevrsna generalna proba koja bi mogla nagovestiti, ako ne i odrediti rezultate predstojećih izbora. Analiza i komparacija podataka o izlaznosti i rezultatima januarskog referenduma i aprilskih izbora ima za cilj da utvrdi da li su takva očekivanja bila previsoka i da li je ponašanje birača na referendumu moglo biti prediktor rezultata izbora.

Bazični cilj ovoga rada je da ukaže na karakter i pri­rodu društvenih rascepa u Srbiji. Osnovna hipoteza autora je da se linije sučeljavanja društvenih grupa odvijaju na matrici ideološko-političkih opredeljenja. To umnogome otežava procese modernizacije, društvene transformacije i demokratske konsolidacije, jer je ključna pretpostavka njihove uspešne realizacije postojanje najšireg društvenog konsenzusa oko najvažnijih državnih i nacionalnih pitanja. Bliska istorija na ovim prostorima i zaostaci ksenofobičnog nacionalizma i dalje su prisutni, a simbolika karakteristična za to vreme i dalje egzistira u svesti građana. Odnos modernog i tradicionalnog, zastupljenost određenih ideja i vrednosti, kao i stavovi građana o pitanjima demokratskog preobražaja, integracija i unutrašnjeg konsenzusa pokazuju da je pred našim društvom i nosećim političkim institucijama složen zadatak prevazilaženja suprotnosti i polarizacije na ideološko-političkim osnovama.

Autor u članku izlaže osnovne postavke koncepta predstavničke vlade Džona Stjuarta Mila, njegovo shvatanje demokratije, podele vlasti, univerzalnog prava glasa i pluralnog votuma, proporcionalnog predstavljanja, federalizma i decentralizacije. Mi­lova predstavnička filozofija bila je predmet nerazumevanja i, posledično, žestokih osporavanja sa suprotstavljenih delova političkog spektra. Dok je sa jedne strane isticano da je Mil demokrata i antielitista, sa druge je optuživan za elitizam i antidemokratske ideje. U različitim interpretacijama tvrđeno je da je on utilitarista ili antiuilitarista, liberal ili konzervativac, apologet ili kritičar kapitalizma. Navedene dileme autor pokušava da razreši analizirajući Milove ideje napretka, slobode, njegov odnos prema laissez-faire ekonomiji i nadirućoj radničkoj klasi. U radu se razmatra Milova politička teorija, ali i praktična politička rešenja koja je predlagao.

Pojava novih oblika autoritarizma koji u sebi kombinuju demokratske i autoritarne elemente, formalno demokratska pravila i procedure i autoritarnu političku praksu, otežala je ocrtavanje gra­nice koncepta demokratije i primorala akademsku javnost da preispita i reformuliše do tada stečena znanja iz oblasti politikologije. Autor u članku izlaže osnovne postavke koncepta izbornog autoritarizma koji se od zatvorenih nedemokratskih reži­ma razlikuje po redovnom održavanju višepartijskih i kompetitivnih izbora, ali se izbori održavaju u uslovima koji nisu slobodni i pošteni, što ga diferencira od izbornih demokratija. Utvrđujući standarde „slobodnih i poštenih“ izbora i analizirajući njihovu ispunjenost na izborima u Srbiji od obnove političkog pluralizma autor daje doprinos raspravi o prirodi i karakteru Miloševićevog režima koja se nekoliko poslednjih godina vodi u srpskoj političkoj nauci.

U članku se razmatra kakvu ulogu u procesu konsolidacije demokratije imaju političke partije i kakav je njihov doprinos u fazama ispunjenja i produbljivanja demokratije u Srbiji. Analizirajući stepen institucionalizovanosti partija i partijskog sistema, unutarpartijske demokratske odnose i razvoj partokratskih tendencija u srpskom društvu autor ukazuje na srpske partije kao jednog od glavnih krivaca za sporo uvećanje demokratskih kapaciteta političkih institucija u Srbiji.

Ovaj rad razmatra pitanja socijalnog kapitala i „društvene zamke“ i njihove posledice na širi društveni razvoj. U prvom poglavlju, članak je orijentisan na teorijsko-epistemološko i konceptualno određenje pojmova socijalnog kapitala i društvene zamke. Razmatraju se ključni teorijski koncepti u proučavanju socijalnog kapitala, pre svega, oni pruženi od strane Pjera Burdijea, Džejmsa Semjuela Ko­ulmena i Roberta Patnama, ali i niza drugih autora. Drugi deo obuhvata indikatore pomoću kojih je moguće kvantitativno i kvalitativno meriti socijalni kapital. Kao bazični se uzimaju indikatori koje su za potrebe istraživanja socijalnog kapitala od strane Svetske banke razvili Kristijan Grotart i Tjeri van Bastelar. Takođe se navode i dodatni pokazatelji kao što je redovno čitanje dnevne štampe, što je po Patnamu svojevrsni indikator političke kulture i socijalnog kapitala. U završnom delu rada, tumače se empirijski pokazatelji socijalnog kapitala u Srbiji, ali i u tranzicionim i post-tranzicionim sistemima i stabilnim demokratijama.

Autor u ovom radu prikazuje jedinstvenu prirodu Islamske Republike Iran. Ustavni „aranžman“ Irana objašnjen je polazeći od pojma suverenosti kako se on shvata u islamskoj pravnoj i političkoj teoriji, političke doktrine šiizma i koncepta velajat-e-fagih (vladavina islamskog pravnika) imama Homeinija. Razmatrajući ustavni položaj i funkcionisanje sedam ključnih institucija autor pokušava da rasplete institucionalnu zamršenost karakterističnu za iranski politički sistem.

Izborni sistem Srbije u gotovo dve decenije povraćenog višepartizma bio je predmet čestih promena. Osim temeljne promene 1992. godine i prelaska sa većinskog na proporcionalni izborni sistem, suštinske izmene izbornih instituta svodile su se na promenu broja (veličine) izbornih jedinica. Izborna jedinica je jedan od najmanipulativnijih elemenata izbornog sistema sa direktnim uticajem na (dis)proporcionalnost, elektivni i parlamentarni partijski sistem, fabrikovanje jednostranačkih većina. Zbog toga i ne čudi težnja političkih stratega da promenom broja izbornih jedinica uvećaju šanse za izbornu pobedu. U radu su prikazana mišljenja eminentnih autora o političkim učincima veličine izbornog okruga, politički efekti koji su proizašli iz podele Srbije na jednu, devet i dvadesetdevet izbornih jedinica u novoj istoriji srpskog parlamenta­rizma i simulirani rezultati poslednjeg izbornog ciklusa (2008) u tri različita izborna modela.

Autor u članku vrši kritičku interpretaciju Lajphartovog teorijskog okvira i analizu njegovih modela nevećinske demokratije konsocijativnu, konsensualnu i demokratiju sa podeljenom vlašću. I dok modeli konsocijacije i power-sharing demokratije predstavljaju pokušaj holandskog teoretičara da razbije predrasudu da je demokratija nemoguća u duboko podeljenim društvima, model konsenzus demokratije se predlaže kao najbolje rešenje za sve demokratske države, bile one pluralne ili homogene.

Relativno visoka izlaznost, uvećan broj nevažećih glasačkih listića, neuspeh URS-a i Preokreta, ulazak radikala u pokrajinski parlament i pored nedosezanja izbornog praga na republičkim izborima, tri puta veći broj mandata osvojenih na proporcionalnim izborima koalicije okupljene oko SPS-a, ula­zak samo jedne manjinske liste SVM u Skupštinu APV ne­ki su od rezultata pokrajinskih izbora iz 2012. godine. Ipak, onaj najvažniji rezultat posledica je glavnog obeležja paralelnog mešovitog izbornog sistema. Veliki broj mandata osvojenih po većinskom sistemu od strane koalicije Izbor za bolji život nadomestio je njihov relativno slab izborni rezultat u proporcionalnoj komponenti izbora i omogućio im da osvoje gotovo apsolutnu većinu mandata u vojvođanskoj skupštini i da samo sa jednim koalicionim partnerom formiraju izvršnu vlast.

Autori u radu odgovaraju na pitanja ko menja izborna pravila i kontroliše proces odlučivanja o njima, kao i promovisanju kojih i čijih interesa i vrednosti te promene služe. „Mikro-mega“ pravilo i model maksimizacije mandata kojima su u prošlosti objašnjavane izborne reforme nisu uspeli da objasne promene izbornih sistema pojedinih stabilnih demokratskih država u toku devedesetih godina prošlog veka. Pokazalo se da, osim političara, u reformski proces mogu da budu uključeni i drugi akteri, naročito ukoliko se radi o ekstremnom i neefikasnom izbornom sistemu. Vođeni tom idejom, analiziramo tipove izbornih reformi u Srbiji, ispitujemo stepen ekstremnosti srpskog izbornog sistema i predlažemo rešenja koja bi mogla da ga učine efikasnijim.

In this paper the author maps the position of Serbia on the scale of consensual/majoritarian democracy, by analysing the period from abandoning of the authoritarian communist regime and reinstatement of democracy beginning in 1990, up to now. For this purpose, ten institutional variables - the crux of the contrast between majoritarian and consensus democracy models are examined in the context of Serbia. The methodological approach applied is that of new institutionalism. Political institutions encompass not only formal constitutions and organisational structures, but also informal conventions of political life and we show that the design of new political institutions can change the behaviour of political actors to meet expectations, shaping their values, norms, interests and power relations.