Dario O. Kršić

Cilj ovog rada je da se analizom sadržaja odgovarajuće literature skrene pažnja naučnoj javnosti na istorijski značaj ratovodstvenih poduhvata Teodora pl. Milutinovića Višnjegorskog i krajiških Srba, koji su služili u Carsko-kraljevskoj vojsci u bitkama protiv Velike armije na području Dalmacije, Dubrovnika i Boke Kotorske 1813. i 1814. godine. Ističu se, kao i u prethodnom broju „Političke revije“, njihove vojničke vrline i veština ratovanja tokom oslobađanja Ilirskih provincija. U radu se posmatraju i srpsko-francuski odnosi tokom Napoleonovih ratova, a ukratko i ratni put krajišnika koji su služili kao oficiri i vojnici u Velikoj armiji. Takođe, promišlja se i o političkim i etnografskim konsekvencama ratovanja Teodora pl. Milutinovića Višnjegorskog i njegovih jedinica na posmatranom području, koje su oblikovale međe Austrijskog Carstva na krajnjem jugu monarhije, a sticajem istorijskih okolnosti i savremenih granica Republike Hrvatske.

Ulozi i značaju krajiških jedinica i visokih vojnih zapovednika srpskoga porekla u Napoleonskim ratovima, domaća i strana istoriografija ne posvećuje dovoljnu pažnju. Politizacijom i ideologizacijom prošlosti, ali i nesistematičnošću naučnika, posebno vojnih istoričara, skrajnuto je njihovo angažovanje u oslobađanju Ilirskih provincija. Stoga, cilj ovog rada je da se analizom sadržaja odgovarajuće literature, ukaže na iznimno ratovodstveno umeće Teodora pl. Milutinovića Višnjegorskog u borbama protiv Velike armije, s posebnim osvrtom na bitke koje je vodio u Ratu šeste koalicije, do kraja 1813. godine. Skreće se pažnja da su krajiški Srbi, kao borci i oficiri Carsko-kraljevske vojske, pokazali izuzetne vojničke vrline i veštinu ratovanja u bitkama na prostoru savremene Slovenije i Hrvatske, stekavši vanredne zasluge za njihovo oslobođenje od francuske okupacije. U sledećem broju „Političke revije“ razmatraće se presudan doprinos Teodora pl. Milutinovića Višnjegorskog, kao i krajiških trupa kojima je komandovao, u oslobađanju Dubrovnika 1814. godine.

Mnogobrojni su primeri istorijskih konstrukata, koji već vek i po služe ideologiji „hrvatskog državnog prava“. Ovaj rad predstavlja nastavak razmatranja najvažnijih mitologema ugrađenih u temelje nacionalnog identiteta Hrvata. Neke od njih, spomenute u prošlom broju ovog časopisa („Hrvatska do Drine“ i „Crvena Hrvatska“), evoluirale su davno u faktoide; utkane su u „kolektivno sećanje“ hrvatske nacije i anatomiju srbofobije. Kako bi struktura mržnje bila čvršća, a velikohrvatske težnje opravdane, srpski narod bio je podvrgnut doziranoj rasističkoj pogrdi od strane istaknutih hrvatskih istoričara, političara i katoličkog sveštenstva u 19. i 20 veku. Uporedo s instrumentalizacijom istorije, kreirane su i predrasude o krajiškim Srbima, koji su preimenovani u „posrbljene Vlahe“: narod antropološki pomalo stran i kulturno prilično udaljen od evropske civilizacije. Nižerasno „slavosrpsko smeće“, kako ga nazvaše „očevi hrvatske nacije“, smetalo je svekolikom napretku naroda i države otkako se „doteplo“ u Hrvatsku, i počelo se smatrati nedostojnim saživota s „pravim ljudima duha hrvatskog“ – tobožnjim „potomcima Gota“, Arijevaca, vojnika-osvajača iz drevnog Irana. Srbi, s druge strane, zadobiše epitet „sužanjske pasmine“, kojima Grci ili Mađari „dadoše ime“; postadoše „potomci martologa“, u kojima kipti „zlo i rđa“, pljačkaši i robitelji „svete zemlje Hrvatske“, „predziđa hrišćanstva“. Nestankom osmanlijske pretnje, iako je vekovima činio najveći deo krajiških vojnih trupa, srpski narod predstavljen je kao „vlaški nakot zreo za sekiru“, poslušnik „srbijanskih gegula“ i njihove „ciganske dinastije“. Time je mitomanisanje, potpomognuto hrvatskim naučnim i obrazovnim institucijama, uspešno završilo svoj srbomrzački zadatak: nadahnulo je pogrom u tri navrata za samo stotinu godina. Međutim, indukovalo je i kroatofobiju, omogućivši na neodređeno vreme „circulus vitiosus“ srpsko-hrvatskih konflikata.

U radu se razmatraju neke od najvažnijih hrvatskih mitologema koje su poslužile kao gradivni elementi srbofobije: „Crvena Hrvatska“, „krunisanje kralja Tomislava“ i „Hrvatska do Drine“. Hrvatski naučni autoriteti konstruisali su ih uglavnom u 19. veku i utkali ih u „kolektivno sećanje“ sopstvene nacije. Vrlo brzo evoluirale su u faktoide, i kao „naučne dogme“ implementirane su u hrvatski obrazovni sistem. Politička i religijska elita, opterećena velikohrvatskim težnjama i prozelitizmom, uplašena srpskom ekspanzijom sredinom XIX i početkom XX veka, emitovala je strahove od sužavanja hrvatskog mitskog etničkog prostora i katoličke crkvene jurisdikcije. U drugom delu rada, koji će biti objavljen u sledećem broju „Političke revije“, razmatraće se mit o Hrvatskoj kao „predziđu hrišćanstva“, Srbima kao „Vlasima“, te mitovi o gotskom i iranskom poreklu Hrvata.

U radu se razmatraju nacionalni identiteti, etničko rasprostiranje, te antropološke, karakterne i kulturne osobenosti Srba i Hrvata, navedene u nekoliko putopisa nemačkog geografa i istoričara, Johana Georga Kola (Johann Georg Kohl). Zapažanja i zaključci do kojih je došao Kol, upoređuju se sa podacima statističkih zbornika Habzburške monarhije, kao i drugih relevantnih istorijskih, etnografskih i enciklopedijskih dela toga vremena. Ukazuje se na činjeničnu neutemeljenost tvrdnji izvesnog broja autora, da su geografski opseg, pa i sam pojam tzv. „Velike Srbije“, proizvod „mitomanskog interpretiranja istorije“ i težnje srpskih političkih elita za formiranjem takve državne tvorevine na „nesrpskim etničkim prostorima“. Stoga se nastoji osvetliti razdoblje Kolovih putovanja, kada je u naučnim krugovima bilo uobičajeno da se u jezičkom, kulturnom i antropološkom smislu, slovenski narodi, od kojih će na tlu današnje Hrvatske, Bosne i Hercegovine, Crne Gore, Srbije i Makedonije nastati nekoliko nacija, pribrajaju „srpskom plemenu“ ili „Iliro-Srbima“. Skreće se pažnja na važnosti shvatanja i razlikovanja „etničkih“ i „nacionalnih“ identiteta na prostorima Zapadnog Balkana u epohi stvaranja savremenih nacija.

Rad se bavi razmatranjem nacionalnih identiteta, etničkim rasprostiranjem, antropološkim, karakternim i kulturnim osobenostima Srba, navedenim u putopisima nemačkog geografa i istoričara, Johana Georga Kola. Za razliku od rada predstavljenog u prošlom broju ovog časopisa, pažnja je posvećena Kolovim putovanjima u Budimpeštu, Srem, Istru, Dalmaciju i Crnu Goru. Putopiščeva tumačenja i zaključci, upoređuju se sa podacima eminentnih istoričara, geografa, etnografa i statističara posmatranog razdoblja. Time se potkrepljuje istinitost tvrdnji niza cenjenih autora, da je geografski opseg naseljen srpskim narodom, još sredinom 19. veka bio mnogo širi od današnjeg. Takođe, na osnovu Kolovih podataka koji se upoređuju s drugim relevantnim izvorima, poriče se mogućnost bilo kakvih hegemonističkih težnji Srba prema okolnim narodima. S druge strane, na temelju svedočenja ovog putopisca, rasvetljava se vreme pokatoličavanja pravoslavnih Srba u Pešti i Budimu, i pojašnjava se etničko poreklo Bunjevaca, Šokaca, Istrana, Dalmatinaca, Dubrovčana, Bošnjaka i Crnogoraca. Zaključuje se da je u područjima koja su u prošlosti uglavnom bila naseljena stanovništvom srpskog etnosa različitih vera, hrvatski etnonim proširen tek u drugoj polovini 19. veka. Skreće se pažnja na prisutnost srbofobije kod Mađara i mađarskih Nemaca u tadašnjnoj Budimpešti, čiji uzroci imaju koren u etničkim, jezičkim, religijskim i ekonomskim razlikama.

U radu se razmatra uticaj osećanja straha, primarne ljudske emocije i glavnog dela instinkta za samoodržanje, na nasilno ponašanje u međunarodnim odnosima, iz aspekta psihološko-instinktivističkih i realističkih teorija međunarodnih odnosa. Te bliske škole već decenijama trpe kritike zbog stava da je ponašanje naroda i država neodvojivo od ljudske prirode. S tom konstatacijom slažu se mnogi uvaženi stručnjaci za međunarodne odnose, od kojih neki smatraju da je osećanje straha osnovni ili jedan od važnijih uzroka međunarodnih sukoba. Njihova stajališta i definicije dopunjuju se u ovom radu rezultatima savremenih istraživanja iz oblasti socijalne psihologije, neurofiziologije i genetike. Skreće se pažnja na urođenu korelaciju osećanja straha i osećanja mržnje, koja utiču na formiranje čoveka kao nasilnog bića, zbog čega on izgrađuje i sisteme sklone nasilju. Uočava se da određene ekonomske, religijske, geografske, kulturološke, ideološke i druge različitosti između naroda, iniciraju pojavu međusobnog nepoverenja, korena netrpeljivosti i nasilnog ponašanja. Proces od osećanja straha do nasilnog ponašanja država, pojašnjava se psihološkim modelom „fobocentrične petlje“, koji ce sastoji od dva modela „kružne emocionalne reakcije“, spojena u fobičnoj „stimulusnoj situaciji“. Istim modelom ilustruju se uzroci i posledice srpsko-hrvatskih strahova i netrpeljivosti (srbofobija i kroatofobija), koji su inicirali građanski rat u Hrvatskoj.